Η διαλογιστική ενσυνειδητότητα, μια πρακτική με ρίζες στην αρχαιότητα, γίνεται όλο και πιο δημοφιλής στη σύγχρονη κοινωνία. Φαίνεται ότι η αδυναμία να βρούμε τις απαντήσεις σε μεγάλα ερωτήματα της ζωής στον εξωτερικό κόσμο, στρέφει την προσοχή μας στον κόσμο εσωτερικό, ο οποίος όπως παλιά έτσι και σήμερα, ξεδιπλώνεται μέσω της εμπειρίας εξάσκησης της επίγνωσης.

Οι πρώτες τοιχογραφίες των διαλογιζόμενων ανθρώπων που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές στην κοιλάδα του ποταμού Ινδού, χρονολογούνται με περίοδο από το 3300 έως το 1700 π.Χ. μι. Σε γραπτές πηγές, η πρακτική της επίγνωσης αναφέρεται για πρώτη φορά στην « Μπαγκαβάντ Γκίτα», την αρχαία ινδική γραφή γραμμένη στο τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ., όπου ο Κρίσνα λέει στον Αρτζούνα «όποιος βλέπει τη διαφορά μεταξύ του σώματος και του γνώστη του σώματος μπορεί να βρει το μονοπάτι που οδηγεί στην απελευθέρωση».

Αργότερα, η εμπειρία που αποκτήθηκε στη διάρκεια των διαλογιστικών ενοράσεων γίνεται η βάση για την εμφάνιση διαφόρων θρησκειών και φιλοσοφικών διδασκαλιών. «Η μεγαλύτερη εντολή είναι η συνεχής επίγνωση», λέει ο Βούδας πριν από 2500 χρόνια. «Πρέπει να κλείσουμε τα μάτια του σώματος για να αποκτήσουμε διαφορετική όραση, την οποία όλοι έχουν, αλλά ελάχιστοι χρησιμοποιούν», λέει ο αρχαίος φιλόσοφος, ιδρυτής του νεοπλατωνισμού, Πλωτίνος στην Εννεάδα, το 270 μ.Χ.

Στη Δύση, το κύμα ενδιαφέροντος για τη διαδικασία επίγνωσης σημειώνεται στη δεκαετία του ’70 του περασμένου αιώνα, όταν πολλοί νέοι, αναζητώντας την αρμονία και τη φώτιση, κατευθύνθηκαν προς την Ανατολή. Στη δεκαετία του ’80, το φαινόμενο της ενσυνειδητότητας έγινε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης στον τομέα της κλινικής ψυχολογίας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πολυάριθμες μελέτες δείχνουν τα οφέλη της συνειδητής παρουσίας στο παρόν για τη σωματική και ψυχική υγεία. Αρκετές ψυχολογικές θεραπευτικές προσεγγίσεις περιλαμβάνουν πλέον την ανάπτυξη της ικανότητας διατήρησης προσοχής στο εδώ και τώρα από τη θέση ολοκληρωτικής και ανοιχτής αποδοχής αυτού που συμβαίνει στον νου και σώμα.

Γιατί είναι τόσο σημαντικό να αναπτύξουμε την ικανότητα της επίγνωσης, γιατί χρειάζεται να αφιερώσουμε σκόπιμα το χρόνο μας στη μάθηση και την εξάσκηση της παρουσίας; Η απάντηση είναι αρκετά απλή. Το θέμα είναι, ότι μια τόσο θεμελιώδης και η απαραίτητη δεξιότητα για τη συναισθηματική ανάπτυξη ενός ατόμου βρίσκεται ακόμα στο αρχικό της στάδιο της ανάπτυξής της. Οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουν εκπαιδευτεί από πρώιμη παιδική ηλικία στα βουδιστικά μοναστήρια στην εστίαση προσοχής σε ότι μας συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Σε ένα κανονικό σχολείο μάθαμε να διαβάζουμε, να γράφουμε, να μετράμε, να αναπαράγουμε αυτά που μάθαμε, να στοχαζόμαστε αυτά που διαβάσαμε, να θυμόμαστε το παρελθόν, να σκεφτόμαστε το μέλλον.

Γνωρίζοντας πολύ καλά το πώς να συμπεριφερόμαστε σύμφωνα με τους κανόνες και τα ηθικά πρότυπα, πως να καταπιέζουμε και να ελέγχουμε τις παρορμήσεις, δεν έχουμε μάθει να συνδεόμαστε με το ψυχισμό μας, να έχουμε επίγνωση των αισθημάτων που συμβαίνουν στο τώρα, να διακρίνουμε τις πτυχές και τις αποχρώσεις των εμπειριών, να βλέπουμε τους λόγους εμφάνισης, αλλαγής και παύσης των αισθηματικών καταστάσεων οι οποίες ευθύνονται για τις ασυνείδητες αντιδράσεις, σκέψεις και τις επιλογές μας. Λείπουν οι απαραίτητες για αυτή τη διαδικασία, εγκεφαλικές νευρωνικές διασυνδέσεις.

Το λεγόμενο «παγκόσμιο δράμα της συναισθηματικής νοημοσύνης» προερχόμενο από αυτό το γεγονός, είναι η αιτία της συναισθηματικής ανωριμότητας της σύγχρονης κοινωνίας,  των πολυάριθμων εσωτερικών και εξωτερικών συγκρούσεων, ψυχικών και σωματικών προβλημάτων, κοινωνικών κρίσεων, πολέμων και άλλων κακοτυχιών που προκύπτουν από την έλλειψη επίγνωσης των ανθρώπων.

Ευτυχώς, χάρη στη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου, αυτή κατάσταση μπορεί να διορθωθεί. Η ενσυνειδητότητα ή με άλλα λόγια, συναισθηματική νοημοσύνη, απαιτεί τη σύνδεση μεταξύ του λογικού και ορθολογικού τμήματος του εγκεφάλου ή του προμετωπιαίου φλοιού και του συναισθηματικού τμήματος του εγκεφάλου που βρίσκεται  στο μεταιχμιακό σύστημα στην αμυγδαλή και παρεγκεφαλίδα. Η επίγνωση είναι γέφυρα που συνδέει αυτές τις δύο περιοχές του εγκεφάλου, το συνειδητό και το ασυνείδητο, βοηθώντας στη δημιουργία των νέων νευρικών οδών, οι οποίοι με την πάροδο του χρόνου γίνονται ισχυρότεροι και πιο αποτελεσματικοί.

Πιστεύεται ότι ο ευκολότερος τρόπος για να αναπτυχθεί και να εδραιωθεί η επιδεξιότητα της επίγνωσης είναι μέσω της διαλογιστικής παρουσίας στο παρόν. Με την ήρεμη και προσεκτική παρατήρηση, στοργική καλοσύνη και άνευ όρων αποδοχή όλων των αισθήσεων του σώματος, συναισθηματικών παρορμήσεων και σκέψεων, χωρίς την επιθυμία της αλλαγής τους. Η αφοσιωμένη και τρυφερή ανεκτικότητα σε ό,τι συμβαίνει στον χώρο της παρούσας στιγμής, επιτρέπει να αγκαλιάσουμε με την αντίληψή μας όλη την σωματική ένταση και την αγανάκτησή μας, όλους τους φόβους και τις ανησυχίες, όλη την απελπισία και την θλίψη, όλη την αδυναμία, αλλά και τη δύναμη, όλο το φαινομενικά αβάσταχτο πόνο, αλλά και την απεριόριστη αγάπη.  Με αυτό τον τρόπο καλλιεργούμε αυτογνωσία.

Με την εξάσκηση της μη επικριτικής επίγνωσης, αποκτούμε τη βαθύτερη σύνδεση με την ψυχή και με τη ροή της ζωής που περνά μέσα από την ύπαρξή μας, επιτρέπουμε στον εαυτό να βιώνει την πλήρη γκάμα των εμπειριών χωρίς άρνηση και αποστροφή. Με την πάροδο του χρόνου, έρχεται η κατανόηση πως, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, ό,τι καταδικάζουμε στους άλλους υπάρχει και στον εαυτό μας, πως οι περισσότεροι τρόποι αντίδρασης σε ορισμένες καταστάσεις είναι οι αυτοματισμοί επαναλαμβανόμενοι μέρα με τη μέρα, χρόνο με τον χρόνο, από την πρώιμη παιδική ηλικία και πως πολλές  σκέψεις και οι πεποιθήσεις μας, δεν είναι καθόλου η απόλυτη αλήθεια.

Σιγά-σιγά  η αντίληψή μας για τον κόσμο και την παρούσα στιγμή εμβαθύνεται, οι γεύσεις και τα χρώματα φαίνονται πιο λαμπερά και η φύση πιο μεγαλειώδης, οι άνθρωποι γίνονται πιο όμορφοι και οικείοι, οι εντυπώσεις πιο φρέσκες, οι στιγμές πιο χαρούμενες. Όλο και περισσότερο αισθανόμαστε την ευγνωμοσύνη για την ύπαρξη, εκτιμούμε τη σιωπή, φροντίζουμε με τρυφερότητα και στοργή τους αγαπημένους, καθώς συνειδητοποιούμε ευθραυστότητα και μοναδικότητα της κάθε στιγμής της ζωής. Σταδιακά, όλος ο κόσμος, εξωτερικός και εσωτερικός, βρίσκεται στο χώρο παρουσίας της αγαπητικής και ταυτόχρονα οξυδερκής μας καρδιάς.

Όσο αναπτύσσεται η αυτεπίγνωσή μας, γινόμαστε πιο ισορροπημένοι και ειρηνικοί, συμπονετικοί προς τον εαυτό και τους άλλους, παρατηρώντας τους ασυνείδητους εκνευρισμούς και τις παρορμητικές επιθετικές μας διαθέσεις, δεν αφήνουμε να επηρεάσουν τις αποφάσεις και τις σχέσεις μας. Καθώς ριζώνουμε στην κατάσταση παρουσίας, βρίσκουμε όλο και πιο άμεσους και κατάλληλους τρόπους έκφρασης των σκέψεων και των συναισθημάτων. Ακούμε την διαίσθηση και την χρησιμοποιούμε προς το όφελός μας. Κάνουμε πιο συνειδητές επιλογές και αναλαμβάνουμε ευθύνη για τις συνέπειες που προκαλούνται από τις δράσεις ή από την αδράνειά μας.

Συχνά οι επιλογές μας μπορεί να είναι συνειδητές, αλλά όχι ενσυνείδητες, δηλαδή, μπορεί να καθοδηγούμαστε από ένστικτα, τα στερεότυπα σκέψης, τις κοινωνικές τάσεις, τις πληροφορίες που συλλέγουμε από διάφορες πηγές, τις απόψεις των άλλων ανθρώπων, χωρίς να δίνουμε σημασία και να ακούμε τα συναισθήματά μας, χωρίς να στρεφόμαστε προς τη βαθιά εμπειρία του εαυτού. Όταν οι δράσεις μας είναι ενσυνείδητες, αφορούν την ιδιαιτερότητα της δικής μας συνείδησης, τη γνώση που είναι εγγενής μόνο στην ψυχή μας. Στην ουσία, η ενσυνειδητότητα είναι συνεχώς εξελισσόμενη διαδικασία ανάπτυξης της συνείδησής μας, σε σχέση με κοινωνία, τους άλλους ανθρώπους, αλλά το πιο σημαντικό – σε σχέση με τον εαυτό μας.

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η ενσυνείδηση είναι η ικανότητα ενός ατόμου να αξιολογεί την πραγματικότητα και να έχει επίγνωση του: σε ποια κατάσταση βρίσκομαι τώρα, τι μου συμβαίνει, ποιες είναι οι σκέψεις, επιθυμίες και τα κίνητρά μου, τι κάνω, γιατί με αυτό τον τρόπο και για ποιο λόγο;

Μπορείτε να ασκήσετε διαλογιστική επίγνωση της παρούσας στιγμής, με έναν εκπαιδευτή ή μόνοι σας, καθισμένοι, ξαπλωμένοι, ενώ περπατάτε ή κάνετε ασκήσεις, στο μετρό, σε λεωφορείο, εστιάζοντας σε σωματικές αισθήσεις, στην εισπνοή και την εκπνοή, τους ήχους της φύσης ή της μουσικής, ακόμη και τον θόρυβο της πόλης. Μπορείτε να κρατάτε ένα ημερολόγιο, παρακολουθώντας και καταγράφοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις σας. Μπορείτε να κάνετε συνειδητά διαλείμματα και να παρατηρείτε τον εαυτό σας καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας ανά πάσα στιγμή.

Σε ιδιαίτερα κρίσιμες καταστάσεις ζωής, καλό να επικοινωνήσετε με έναν ειδικό ψυχικής υγείας που χρησιμοποιεί τη μία ή την άλλη θεραπευτική προσέγγιση για την ανάπτυξη της ικανότητας ενσυνειδητότητας για να ξεπεράσετε τα προβλήματά σας, τη στερεότυπη και την αρνητική σκέψη.

Η έρευνες αποδεικνύουν ότι η πρακτική ενσυνειδητότητας εναρμονίζει τα νευρωνικά δίκτυα , προκαλεί λειτουργικές και δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο που μειώνουν το στρες και το άγχος, μπορούν να αποτρέψουν ή να καθυστερήσουν την εμφάνιση της γνωστικής έκπτωσης και της νόσου Αλτσχάιμερ, επηρεάζουν την έκφραση των γονιδίων, οδηγώντας σε μειωμένο κίνδυνο των χρόνιων ασθενειών που σχετίζονται με φλεγμονή και εξασθενημένη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Διευκολύνοντας την ανάπτυξη δεξιοτήτων συναισθηματικής αυτορρύθμισης, διαλογιστική επίγνωση βελτιώνει τις διαπροσωπικές σχέσεις, προάγει μια πιο υγιή αίσθηση τόσο της ατομικότητας όσο και της ζωής γενικότερα.

Ο Βιετναμέζος Ζεν Βουδιστής μοναχός Thich Nhat Hanh, ένας από τους μεγαλύτερους δασκάλους ενσυνειδητότητας, έλεγε ότι η αληθινή επικοινωνία με τον εαυτό μας είναι αδύνατη, μέχρι να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε, μέχρι να χαλαρώσουμε και να αρχίσουμε να ακούμε τον εαυτό. Αν θέλουμε να απαλλαγούμε από το άγχος και την ένταση, τότε καλό να συνειδητοποιήσουμε ότι τρέχουμε εδώ και πολύ καιρό, ενώ η αληθινή ευτυχία δεν βρίσκεται στην επιτυχία, τα χρήματα, τη φήμη ή τη δύναμη. Η αληθινή ευτυχία μπορεί να βρεθεί μόνο στο «εδώ και τώρα».